ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΠΙΜΕΛΗΤΕΣ: Βαγγέλης Ιωσηφίδης
Αν μπορούσα να διαλύσω τις ψευδαισθήσεις περί επιμελητών και διορθωτών με μία πρόταση, αυτή θα ήταν: «Ο επαγγελματίας στον χώρο του βιβλίου δεν είναι μάγος».
Όχι, δεν είναι τόσο απλό. Δεν υπάρχει ένα μαγικό ραβδί που παίρνει ένα βιβλίο και διορθώνει όλα τα λάθη μονομιάς. Χρειάζεται χρόνο, κόπο και πολλές φορές η δουλειά όχι μόνο δεν είναι αντιπροσωπευτική των κερδών, όχι μόνο δεν εκτιμάται αλλά στρέφεται κι εναντίον του επιμελητή.
Γιατί;
Μα φυσικά λόγω της φύσης της δουλειάς του! Είναι αόρατος μέσα στο κείμενο. Ο αναγνώστης δε βλέπει τι δουλειά έχει γίνει από τον συγγραφέα και τι από τον επιμελητή. Τι δουλειά έχει γίνει από τον μεταφραστή και τι κόπος καταβλήθηκε από τον επιμελητή της μετάφρασης, ο οποίος ενίοτε καλείται να καθίσει ταυτόχρονα και στην καρέκλα του συγγραφέα και του μεταφραστή πέρα από τη δική του. Έχουν υπάρξει πολλές φορές που συγγραφείς αγνοούν ζητήματα που υπάρχουν στο βιβλίο τους (γλωσσικά, ιστορικά, λογοτεχνικά κλπ.) και μετά από παρατηρήσεις και επεμβάσεις του επιμελητή τα διορθώνουν, όμως στο τέλος δέχονται εκείνοι τις ευχαριστίες για δουλειά που δεν ήταν δική τους. Ταυτόχρονα, για οποιοδήποτε λάθος κατηγορείται ο επιμελητής, σαν να έχει γράψει εκείνος το βιβλίο. Βολικό;
Οπότε ας επιστρέψουμε στην αρχή.
Ο διορθωτής/επιμελητής σκοπό έχει να βελτιώσει το βιβλίο. Όχι να το πάρει από το 1 και να το πάει στο 100, όχι να το κάνει άψογο· άψογο βιβλίο εξάλλου δεν υπάρχει. Το βιβλίο και το επίπεδό του είναι αυτό που είναι, διότι ο επιμελητής δεν ξαναγράφει βιβλία (ούτε πληρώνεται για κάτι τέτοιο).
Φυσικά και πρέπει να είναι προσεκτικός (έχουμε δει τέρατα από απροσεξία ή αδιαφορία) αλλά η δουλειά και η ευθύνη του για το έργο περιστρέφονται γύρω από πολύ συγκεκριμένα ζητήματα.
Οπότε η νοοτροπία «Στείλ’ το μωρέ και θα τα κάνει όλα ο διορθωτής/επιμελητής» είναι αυτή που καταστρέφει την ποιότητα.
Οι διορθωτές/επιμελητές δέχονται κείμενα χωρίς στίξη, χωρίς τόνους ή με σοβαρά λάθη στον τονισμό, με ορθογραφικά λάθη που δεν αρμόζουν σε άνθρωπο του χώρου του βιβλίου και υπάρχει, παρ’ όλα αυτά, η απαίτηση να δημιουργήσουν την τελειότητα. Να γίνει το βιβλίο αψεγάδιαστο. Με ελάχιστα χρήματα. Σε ελάχιστο χρόνο. Κάποιες φορές (λίγες ευτυχώς) με συγγραφείς που δε γνωρίζουν και δεν παραδέχονται τα λάθη τους ή μπαίνουν ως εμπόδιο στη δουλειά του επιμελητή.
Πού είναι ο συγγραφέας που γνωρίζει από γλώσσα; Ο οποίος στέλνει ένα άρτιο κείμενο, δουλεμένο ως την τελευταία του λεπτομέρεια, ώστε ο επιμελητής να ασχολείται με τα ουσιώδη και όχι με το ξαναγράψιμο;
Δε θέλω να γίνω αφοριστικός, υπάρχουν πολλοί τέτοιοι συγγραφείς και σήμερα. Συγγραφείς που φοβάμαι να τους αλλάξω μέχρι και το κόμμα, διότι γνωρίζουν πολύ καλά γιατί το έβαλαν εκεί. Αλλά ας αναλύσω λίγο το ζήτημα.
Ο συγγραφέας που σέβεται τη γλώσσα τονίζει πάντα μόνος του. ΠΟΤΕ (αν και ως κανόνα δε χρησιμοποιούμε κεφαλαία, το τονίζω όμως εδώ), ποτέ δεν αφήνουμε λέξη άτονη με την ιδέα ότι το Word θα την τονίσει για εμάς. Το να αφήνω άτονη τη λέξη είναι σαν να την αφήνω χωρίς κατάληξη· μισή, λειψή.
Κι έτσι, έχουμε τα υπέροχα «δουλεία» αντί για «δουλειά», «καρδία» αντί για «καρδιά», «τα ματιά μου», αντί για «τα μάτια μου», «τα χεριά μου» αντί για «τα χέρια μου» κι άλλα τέτοια όμορφα. Αυτά δεν μπορούν να γίνουν κατά λάθος.
Είναι αποτέλεσμα της νοοτροπίας ότι το Word ξέρει καλύτερα. Αν κάποιος θεωρεί ότι το Word (ή το ChatGPT πλέον) ξέρει καλύτερα, ας παρατήσει το γράψιμο σήμερα. Δεν είναι γι’ αυτόν.
Κι αν τόνισα τα περί του τονισμού, το έκανα επειδή πλέον είναι υπερβολικά συχνά. Βέβαια αυτά –και άλλα πολλά που σχετίζονται με το φιλολογικό κομμάτι– διορθώνονται. Περιέχονται όσο πιο ξεκάθαρα γίνεται στο σεμινάριό μου για τη φιλολογική διόρθωση και είναι ένα απαραίτητο βήμα για τους επίδοξους συγγραφείς. Αυτό που μάλλον δε διορθώνεται είναι το λογοτεχνικό κομμάτι. Η ανάγκη μας να φτιάξουμε ιδανικούς κόσμους, με πρωταγωνιστές τέλειους, που όλοι τούς θαυμάζουν, τους λένε πως έχουν δίκιο και τους αγαπάνε. Ο λόγος που δε διορθώνεται είναι πως ο συγγραφέας έχει ανάγκη για κάτι τέτοιο και θα αντισταθεί στις προσπάθειες του επιμελητή να τον μεταπείσει. Έχει ανάγκη για προσοχή, για ένα μέρος όπου είναι υπέροχος, τέλειος και όλοι τον αγαπούν.
Όμως η ωριμότητα και ο επαγγελματισμός απαιτούν άλλα πράγματα, που άπτονται του σεμιναρίου λογοτεχνικής επιμέλειας.
Γενικώς, με τον μέσο συγγραφέα μπορεί να δουλέψει ο μέσος επαγγελματίας.
Να διορθώσει τις απροσεξίες (όλοι κάνουμε!), να προτείνει ιδέες, να δουλέψει τα αδύναμα σημεία της πλοκής, να γίνει αυστηρός εκεί που ο συγγραφέας δεν μπορεί να γίνει με τον εαυτό του. Ω ναι, οι ρόλοι του επαγγελματία του βιβλίου είναι πολλοί.
Επίσης, ο επιμελητής έχει υποχρέωση να δείξει στον συγγραφέα τις αλλαγές που έχει κάνει και να μπορεί να τις δικαιολογήσει (Αναθεώρηση -> Σύγκριση κειμένων στο Word), όχι να τις κρύβει.
Με τη σειρά του, ο συγγραφέας οφείλει να ξανακοιτάξει το κείμενο, να ελέγξει τις αλλαγές, να συζητήσει με τον συνεργάτη του, να δουλέψει ξανά το κείμενό του όπου χρειάζεται και, τελικά, να αναλάβει την ευθύνη για το δικό του έργο που θα εκδοθεί.
Είναι σαν την οδήγηση: ο οδηγός έχει την ευθύνη, το χέρι στο τιμόνι, το πόδι στο γκάζι και στο φρένο. Με λίγα λόγια, έχει τον έλεγχο. Ο διορθωτής/επιμελητής είναι ο συνοδηγός. Βοηθάει, δίνει κατευθύνσεις, προσέχει πράγματα που ο οδηγός θα παρέβλεπε αλλά μέχρι εκεί. Δε θα πάρει τη θέση του οδηγού.
Συνεπώς, τι χρειάζεται ο λογοτεχνικός κόσμος; Συγγραφείς που κάνουν τη δουλειά τους σοβαρά, με υπομονή και προσοχή. Επιμελητές που δρουν ευσυνείδητα και εργάζονται πάνω σε κείμενα σαν να είναι δικά τους. Επιμελητές που μαθαίνουν (ναι, κάθε μέρα μαθαίνουμε, κάθε κείμενο μας διδάσκει). Στο τελικό κείμενο, που πλέον είναι βιβλίο, ο καθένας πρέπει να βρίσκεται στη θέση που του αρμόζει.
Αυτό το τελευταίο έχει να κάνει και με τον αναγνώστη, ο οποίος χρειάζεται να έχει σχέση με τη διαδικασία, ειδικά εφόσον γράφει κριτική. Είναι μέρος της εκδοτικής διαδικασίας και μάλιστα η απαραίτητη βάση, θα έλεγα. Αναγνώστης, συγγραφέας, επιμελητής, εκδότης, με αυτή τη σειρά, αν θέλουμε να το σχηματοποιήσουμε ως πυραμίδα.
Συνεπώς, τι απαιτείται από όλους; Επικοινωνία και κατανόηση, ώστε η διαδικασία της συγγραφής, της έκδοσης και της ανάγνωσης να είναι ευχάριστη και ο χώρος του βιβλίου να αποτελεί ένα μέρος που προσφέρει ασφάλεια και ποιότητα.
Πολύ όμορφο αφιέρωμα ❤️❤️❤️❤️❤️
Σωστά τα λέει ο Βαγγέλης μπράβο